Tergit – pseudoniem van de journaliste Elise Reifenberg, geboren Hirschmann (1894-1982) – heeft deze roman ergens in de jaren vijftig van de vorige eeuw geschreven. Dat ze er toen geen uitgever voor wist te vinden, is een beetje te begrijpen, als je de flaptekst leest van de Nederlandse vertaling (eveneens dit jaar verschenen, bij Van Maaskant Haun).
De jonge Amerikaanse Maud heeft nog niet veel anders van de wereld gezien dan de New Yorkse high society. Ze krijgt de kans om met een Brits-Amerikaanse militaire missie mee te gaan naar Berlijn. Het is de bedoeling dat die de Duitsers eindelijk eens democratische beginselen gaat bijbrengen. De reis is voor Maud een fantastische kans om iets interessants mee te maken voordat ze in het huwelijk treedt. De chaotische groep bevat allerlei bizarre personages, en Maud, even glamourachtig als naïef, ontdekt al snel dat de Duitsers geen belang hebben bij democratie, noch dat ze door haar of de andere geallieerden gered willen worden. Een bittere satire over het naoorlogse Duitsland.
Achterin de Duitse editie staat de notitie: 'Der Roman enthält rassistische Sprache.' De roman bevat inderdaad een forse hoeveelheid antisemitische personagetekst. Antisemitische complottheorieën waren er anno A. Hitler zo stevig in geramd bij het Duitse volk, dat ze direct na WO-II bepaald nog niet verdampt waren. Dat verklaart de Brits-Amerikaanse zendingsdrift waar de negentien-jarige, New Yorkse ik-vertelster Maud op meedrijft naar Europa. De roman speelt nog voor de DDR werd opgericht (oktober 1949); er wordt alleen nog maar gesproken over 'oostelijke gebieden' maar het landje-pik over de ruggen van de Duitsers is al begonnen.
Waarom er in de flaptekst, die is gebaseerd op de Duitse, sprake is van een militaire missie, is mij niet duidelijk geworden. De qua wereldgebeuren enigszins naïeve Maud reist mee met haar oom Phipps met het idee iets goeds te doen in 'das wilde, unkultivierten Europa; wat haar oom daar eigenlijk precies gaat doen, geeft ze niet te kennen. Zodra ze in het vliegtuig is gestapt, gaat ze in de bar maar eens een cocktail drinken.
Oom Phipps reist met Maud in een bont gezelschap van journalisten, rijke lui, adellijke paradijsvogels en een enkele militair, dat in Duitsland onder meer een verantwoorde, democratie uitdragende krant op poten gaat zetten, blijkt later Misschien een mooie missie, die echter niet kan verhelen dat het hier, bij de wederopbouw van het grondig verwoeste Duitsland, vooral gaat om een moderne vorm van kolonialisme c.q. ideologische, culturele en economische onderwerping en toeëigening door de geallieerden.
Hirschmann, een kritische journaliste met een Joodse achtergrond, zag zich door SA-dreigementen naar aanleiding van haar artikelen in 1933 gedwongen met haar zoon naar Palestina te emigreren; haar man volgde later. In 1938 vestigden zij zich in Londen. Pas in 1977 werd de schrijfster Tergit herontdekt en vervolgens werd haar werk opnieuw of voor het eerst uitgegeven. Der erste Zug nach Berlin verscheen in 2000 voor het eerst, in een editie met veel onterechte en onnodige tekstingrepen. Dit jaar verscheen een nieuwe, betere editie, die zo veel mogelijk trouw is aan het oorspronkelijke typoscript.
Je kunt je afvragen wat voor soort roman dit is, als het er een is. Van een intrige, van een reeks samenhangende gebeurtenissen die vie verwarring leiden naar een fikse ontknoping is nauwelijks sprake. Maud kan je niet een romanheldin noemen of zelfs maar een hoofdpersonage, en de suggestie dat zij voorafgaand aan verstandig huwelijk op een grand tour gaat, wordt niet erg uitgewerkt. Eerder is dit boek een enorme reeks voorvallen, ontmoetingen en vooral gesprekken tussen allerlei Amerikaanse, Russische, Duitse en andere Europese personages over hoe het nou verder moet en kan met dat land dat de hele wereld in een vreselijke oorlog heeft gestort en er elf ook aan onderdoor is gegaan; gesprekken ook waaruit blijkt dat achter al de mooi klinkende democratische zendingsdrang sterk nationalistische kleingeestigheid en eigenbelang schuilgaat.
De satirische of zelfs cynische blik die deze roman demonstreert, lijkt niet echt te passen bij Maud, maar geeft de roman een bijzondere diepte en reikwijdte, waar ook anno 2023 nog lessen uit te trekken zijn. Het verraste mij dat in (post-)Hitler-Deutschland het concept 'waarheid' op precies dezelfde wijze uitgehold werd als tegenwoordig nog steeds gebeurt in het Amerika van Trump en weinig minder in het Nederland van Rutte. Tergit weet er wel een fraaie formulering voor te vinden en laat een personage zeggen 'dass man in unserem Zeitungen nicht glauben könne, denn an denen hat ja wirklich nur noch das Datum gestimmt.' Zo erg is het in Nederland nu nog niet. Maar een andere uitspraak van een ander personage klopt mijns inziens echt niet (meer): 'niemand hat so mit der Wahrheit jongliert wie der Hitler.' Het is ontstellend hoeveel feitengoochelaars er na hem aan de macht gekomen zijn.
