J. Huizinga, In de schaduwen van morgen

Een diagnose van het geestelijk lijden van onze tijd. Negende druk, H.D. Tjeenk Willink & Zoon N.V., Haarlem 1963. Gebonden paperback met flappen, 181 blz. Eerste druk anno 1935.

Het was enigszins meesmuilend en zeker niet met onverdeeld genoegen jegens onze eigen tijd dat ik op 23 mei jongstleden in Tiel, de fruitstad aan de Waal, in De boekenlegger (al 20 jaar actief voor de opvang van straatkinderen) een – naar het zich liet aanzien en -voelen ongelezen – exemplaar op de toonbank legde van Huizinga’s opstel In de schaduwen van morgen, een boek dat in mijn brein was gecatalogiseerd als ‘roemrucht’, niet doordat ik het al gelezen had maar doordat er tijdens mijn studie door docenten en later door directe collega’s en verdere vakgenoten vaak aan werd gerefereerd in colleges, gesprekken, artikelen en handboeken handelend over het interbellum, meer in het bijzonder de gedichtenreeks ‘Voor dag en dauw’ (1936) van Martinus Nijhoff, en van die reeks dan weer vooral (de verschillende versies van) het gedicht ‘Wij stonden in de keuken, zij en ik’, ook of zelfs beter bekend onder de titel ‘Impasse’. Het was die dag alsof ik aanvoelde dat het summum van de puinhopen van het kabinet-Schoof nakende was en de tijd aanbrak om me te buigen over de vraag hoe de geestelijke vlag van onze natie er in 2025 bij hing en of dat ding sinds negentig jaar überhaupt nog tot wapperen in staat was. Een terugblik op de afgelegde weg kan nooit kwaad voor een beter perspectief op wat is en wat nog komen kan.

Menno ter Braaks essays Politicus zonder partij (1934) en Het nationaalsocialisme als rancuneleer (1937) heb ik, om ze in colleges te kunnen behandelen, beide meerdere malen gelezen in de loop der jaren, en ik refereer er, zeker aan het tweede, nu als pensionado bij de koffie regelmatig aan om onze tijd met tijdgenoten te kunnen bespreken, uit de losse pols, alsof het gesneden koek voor me is. Quod non; het zijn goed geschreven, borende, gravende, uitwaaierende en dan weer zich toespitsende, maar ook bijzonder taaie, langdradige teksten.

In de schaduwen van morgen doet er niet voor onder. Net als Ter Braaks teksten (afgezien van de rol van Laelaps) is het volwassen betoog van Huizinga zo goed als gespeend van enige vorm van stilistische franje, Schwung, zwier, en vooral vrij van vaart en humor. Nochtans noemt de auteur zich (Nijhoff refereert eraan in zijn open brief voorafgaand aan zijn zojuist genoemde gedichtenreeks) optimist. Met een hedendaags essay van Tommy Wieringa (2025) in het achterhoofd, zou ik Huizinga zelfs een adept willen noemen van Optimisme [met] hoop. Hem staat althans een positief beeld van de mensheid voor ogen als telos van de historische ontwikkelingsgang, hoe duister het heden zich ook aan hem voordoet. ‘Gij ziet de wereld een woestijn worden maar blijft bij deze ondergang vertrouwen op uitkomst.’ Dat noteert Nijhoff in zijn brief, daarbij alluderend op weer een andere optiek uit die dagen, verwoord door Oswald Spengler in Der Untergang des Abendlandes (1918, 1922), min of meer verplichte kost voor Huizinga en diens tijdgenoten.

Er is weinig fantasie nodig om in te zien dat Huizinga’s tekst aan actualiteit weinig tot niets heeft ingeboet. Alleen al de drie openingszinnen spreken wat dat betreft boekdelen (ik citeer knippend en plakkend uit de gedigitaliseerde versie van deel VII van Huizinga’s Verzamelde werken uit 1950): 

Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij, waaruit deze arme Europeesche menschheid achterbleef in verstomping en verdwazing, de motoren nog draaiende en de vlaggen nog wapperende, maar de geest geweken.

Natuurlijk is er het nodige veranderd in en aan en om onze wereld sinds 1935, maar als je (in hoofdstuk VI, handelend over ‘De wetenschap op de grenzen van het denkvermogen’) Huizinga’s welhaast onthutste samenvatting  van de fundamentele ontwikkelingen in de (natuur)wetenschappen van zijn tijd vergelijkt met wat onze tijd inmiddels op het gebied van vooral de elektrotechnische, digitale revoluties te bieden heeft, zijn de verschillen makkelijk te overbruggen. Dat alle materie en zelfs ruimte en tijd niet zo vast waren als mensen vroeger dachten, was toen misschien een even onthutsend besef als nu de diepgaande invloed van kunstmatige intelligentie en zelfstandig opererende machines en automaten op alle terreinen van het moderne leven. Waar Huizinga veronderstelt dat de economische crisis van zes jaar eerder bij veel mensen de twijfel aan het geestelijk welzijn der mensheid gaande heeft gemaakt, is er nu een riante reeks aan mondiale crises die evenzeer als katalysator kunnen hebben gewerkt, de bankencrisis, de milieu-, de stikstof-, de woningbouw-, de onderwijscrisis en een waaier aan politieke crises; wie van de weldenkenden onder ons, behoudt te midden van die ellende nog het vertrouwen in het geestelijk welzijn van zijn/haar/diens/hun soort?

Aan sommige ingeblikte vooroordelen is wel te merken dat Huizinga niet van deze tijd meer is, maar ronduit een witte, westerse, hoogopgeleide man:

Het veldwinnen van ruwe en gemeene maatstaven van oordeel heeft tegenwoordig bij velen de fantasmen van zulke duivelsch georganiseerde booze machten weer buitengewoon levendig gemaakt. Zelfs ontwikkelde personen geven zich heden ten dage veelal over aan een boosheid des oordeels, die slechts in het laagste en onwetendste gepeupel te verontschuldigen zou zijn.

Alle vroegere verkondigers van beter dingen en tijden: hervormers en profeten, dragers en belijders van renaissances, restauraties, réveil’s, hebben altijd gewezen naar verleden heerlijkheid, gemaand tot terugkeer, tot herstel van oude zuiverheid. De humanisten, de reformatoren, de moralisten uit den Romeinschen keizertijd, Rousseau, Mohammed, ja zelfs de profeten in een n[...]rstam van Midden-Afrika, zij hebben steeds den blik gericht gehad op een gewaand voorheen van beter gehalte dan het ruwe heden, en terugkeer daarheen gepredikt.

Maar wie weet hoe hij een en ander geformuleerd had als hij (1872-1945) geweten had wat wij nu proberen te leren? En dan: hij probeerde ten minste zijn tijd te begrijpen zonder meteen de schuld bij een zondebok te leggen; kom daar nu nog maar eens om. En op bladzijde 78 verzucht hij, alsof hij even vergeten was wat de aanleiding tot zijn essay was: ‘Het zijn vreemde tijden.’ Daarna volgt deze passage, illustratief ook voor zijn verheven stijl:

De Rede, die eenmaal het Geloof bestreed en meende te hebben verslagen, moet nu, om haar afbraak te ontgaan, toevlucht zoeken bij het geloof. Want het is enkel op de onverzwakte en onwrikbare basis van een levend metaphysisch besef, dat een absoluut waarheidsbegrip, met zijn uitvloeisel van volstrekt geldende normen van zedelijkheid en gerechtigheid, veilig is tegen den wassenden stroom van instinctieven levensdrang.

Wonderlijke begoocheling! Men loopt storm tegen kennis en begrip, maar altijd weer met de middelen van halve kennis en wanbegrip. Om de onwaarde van het kenmiddel te bewijzen kan men nooit anders dan een beroep doen op andere kennis dan degene die men versmaadt. De werkelijkheid en het leven zelf blijven ondoorzichtig en stom. Elk spreken sluit kennen in. Zelfs die poëzie, die het hartstochtelijkst tot de onmiddellijke benadering van het leven zelf tracht door te dringen (ik denk aan Whitman en aan sommige gedichten van Rilke) blijft een geestelijke vorm, een kennen.

Nietzsche was niet echt een favoriete filosoof van Huizinga. Maar dit ter zijde. Voor de rest zie je hier  dat zijn boek bijna tijdloos is, of: dat we heden ten dage oude koeien aan het dreggen zijn omdat we eertijds zijn vergeten de put te dempen, waardoor diezelfde Nietzsche misschien toch gelijk krijgt, met zijn eeuwige wederkeer.

Behalve man, wit, westers en hoogopgeleid is een oordeelvormende karakteristiek van Huizinga zijn overal impliciet onderliggende christelijkheid (meer in het bijzonder doopsgezindheid), een eigenaardigheid die hem, niet alleen van Nietzsche, ook doet gruwen van Freud en Marx, semi-contemporaine denkers die respectievelijk 28, 16 en 54 jaar ouder waren en waarschijnlijk stuk voor stuk meer impact hebben gehad op de ontwikkeling van de westerse cultuur dan hij.

Maar daar gaat het nu niet om. Het gaat om en over die schaduwen van morgen, die er toen niet minder of meer waren dan nu. Anders waren ze wel, zoals ook het heden van Huizinga toen anders was dan dat van ons nu, en Huizinga (iemand) anders was dan ik ben. Huizinga dacht en schreef vanuit een positie onder een stevig metafysisch dak; een dak dat, in de tijd tussen toen en nu, betrekkelijk fundamenteel is weggeslagen. Die destructie heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met het lijden dat Huizinga destijds detecteerde, analyseerde en cureren wilde. Anders gezegd: hem was het niet te doen om het lijden van zijn tijd, maar om de teloorgang van de welbekende context van zijn tijd waarin dat lijden ontstond. Alles stond, zo leek het hem, op scherp en op instorten. 

Ik ben, we zijn met ons allen mijns inziens te ver gevorderd in de 21-ste eeuw om nog terug te kunnen of willen gaan naar de (sociale en culturele) idealen die ook mijn vader – op een haar na (1916-1970) een tijdgenoot van Huizinga, maar volop, als ik het goed zie, een ideologiegenoot – zijn korte leven lang heeft geprobeerd te realiseren. In de bibliotheek van W. Th. Stolk had ik overigens geen werk van Huizinga terug gevonden toen ik er nog naar had kunnen zoeken. 

‘Welstaanshalve’. Dat woord heb ik geleerd door dit boek te lezen. Huizinga gebruikt nog veel meer  in onbruik geraakte of anderszins weinig gangbare woorden in zijn pogingen precies te beschrijven wat hij met zijn doorgaans nogal abstracte betoog bedoelt, maar ‘welstaanshalve’ komt wat mij betreft in aanmerking voor herintroducering in het moderne vocabulaire al weet ik ook wel dat het nimmer meer in gebruik zal raken, omdat het onderliggende concept een beetje uit de gratie lijkt te zijn gegleden.

Vooruit: ook ‘puerilisme’ is een reïntroduceerbaar Huizinga-woord of -concept, al was het maar om de blauwdruk van het hersenwerk van megalomaan ongedierte als Donald J. Trump mee aan te duiden. Het betreffende hoofdstuk van In de schaduwen van morgen (XVI) is zeer instructief. 

Het geheel van Huizinga’s diagnose lijkt me, mede gelet op zijn vocabulaire en gretig gebruik van tangconstructies die weinig schoonheid meebrengen, enige malen ingewikkelder dan het ermee beschreven feitelijke geestelijk lijden. Overigens twijfel ik voortdurend aan de feitelijkheid waar hij zich op baseert: het zijn vooral veel generaliserende aannames die zijn boek sieren. Anderzijds kan zijn poging tot precisie meestal geprezen worden.

Een enkele keer dacht ik: ho, ho, heer Huizinga, dit gaat me waratje een beetje te grof, zoals wanneer hij in hoofdstuk XVII schrijft over ‘De aesthetische expressie in haar verwijdering van rede en natuur’:

Aan de dichtkunst van alle tijden, ook wanneer zij zich tot de hoogste vervoering verheft, is steeds een element van redelijken samenhang verbonden. Al is schoonheid in verbeelding haar wezen, zij drukt die uit door het woord, dat is als gedachte, want ook de visie, door een enkel woord gesuggereerd, is een gedachte. Het instrument van den dichter zijn de logische taalmiddelen. Hoe hoog de verbeelding ook stijgt, het stramien van het gedicht blijft een logisch uitgedrukte gedachte. Vedische hymnen, Pindarus, Dante, de diepste mystische poëzie en de innigste minnezang, zij missen geen van alle het logische en grammatisch ontleedbare schema. Zelfs de onbestemdheid van de Chineesche poëzie heft, als ik het goed begrijp, dit verband niet op.

Of heb ik verkeerd begrepen dat de poëzie rond 1900 wezenlijk veranderd is? Is op dit stuk de revolutie van de Vijftigers, die Huizinga toen nog niet kon kennen, nog een slag ingrijpender dan die van de Tachtigers, een naoorlogse omwenteling die Aafjes zijn ongelukkig geformuleerde oordeel over de poëzie van Lucebert ingaf? Over de in zijn eigen tijd moderne kunstopvatting poneert Huizinga ook nog het volgende, met een inmiddels wat opmerkelijke woordkeus:

[...] het is juist die vooropstelling van den wil, die luide aanspraak op volstrekte vrijheid, die verzaking van elken band met rede en natuur, die de kunst overleveren aan alle excessen en alle ontaarding. Daarbij maakt het voortdurend haken naar originaliteit, dat een der kwalen van den modernen tijd is, de kunst veel toegankelijker dan de wetenschap voor alle bedervende maatschappelijke invloeden van buitenaf.

Maar ik wil niet kibbelen met iemand die zich niet meer verantwoorden kan. Laat ik me tot Huizinga’s betoog beperken, tot wat hij te berde brengen wil. Als ik het in eigen woorden zou moeten samenvatten, dan handelt zijn boek voor alles over de verschuiving van ’s mensen preoccupatie van kennen en begrijpen naar onmiddellijk leven, van geest naar bloed, van verstaan naar bestaan. ‘Geest’, het woord dat geregeld terugkeert, betekent bij Huizinga vooral ‘rede’, ‘ratio’ en ‘logica’, en dan in het bijzonder onder de weinig geëxpliciteerde maar alomtegenwoordige metafysische parapluie van het christendom.

Een en ander laat onverlet dat er veel uit dit boek van negentig jaren oud geciteerd kan worden dat bijna onverkort van toepassing is op onze huidige maatschappij. Zoals:

- Onze samenleving is vol van bedenkelijke symptomen, die zich het best onder het hoofd ‘verzwakking van het oordeel’ laten samenvatten. [...] Dwaasheid in al haar gedaanten, de beuzelachtige en belachelijke, de booze en verderfelijke, heeft nooit zulke orgieën over de wereld gevierd als heden ten dage.

- De aera der reclame kent geen beperking der middelen. De reclame overlaadt elke voorstelling met zooveel suggestie als zij dragen kan. Zij dringt haar leuzen aan het publiek op als dogmatische waarheden, beladen met zooveel mogelijk gevoelens van afkeer en verheerlijking. Wie een leus heeft, of enkel een politieken term om te hanteeren: racisme, bolsjewisme of wat ook, heeft een stok om den hond te slaan. De hedendaagsche politieke publicistiek handelt in het groot in stokken om honden te slaan, en kweekt zijn afnemers op tot deliriumlijders, die overal honden zien.

- [...] het euvel van dezen tijd: zijn spel is in veel gevallen nooit uit, is derhalve geen echt spel. Er heeft een ver gaande contaminatie van spel en ernst plaatsgegrepen.

Een guitige Homo ludens betoont Huizinga zich niet in dit boek; daarvoor sneed de crisis hem te diep in zijn tijd. 

David Van Reybrouck, De wereld en de aarde

Fluisterboek-versie die ik gratis kan beluisteren door een promo van de Volkskrant. Oorspronkelijke uitgave: De aarde en de wereld. Hoe houden we het veilig? De Bezige Bij, Amsterdam 2025. Paperback, 80 pagina’s.

Niet alleen is Van Reybrouck de officiële Denker der Nederlanden, wat mij betreft is hij ook een van de beste essayisten en een van de meest overtuigende schriftelijke redenaars. Hoewel ik naar zijn betoog begon te luisteren tijdens het uitlaten van de hond, wist hij mijn aandacht onmiddellijk te boeien en vast te houden tot lang nadat Freddy en ik weer thuis waren gekomen.

Ik citeer even wat de uitgever zegt over het boek, want ik kan het daar volledig mee eens zijn:

Het grootste veiligheidsvraagstuk van onze tijd is niet de wereld met haar onderlinge conflicten, maar de aarde die meer en meer ontregeld raakt. Steeds heviger gaat de planeet tegen de mensenwereld tekeer. De wereld heeft de fysieke aarde ontwricht en nu ontwricht de aarde de wereld.

De moderne diplomatie, dat eeuwenoude overleg tussen landen, moet zich daarom dringend opnieuw uitvinden. Hoe zou dat eruit kunnen zien? In De wereld en de aarde doet David Van Reybrouck een bevlogen en grensverleggend voorstel om ons denken – en onze politiek – radicaal te verbreden.

Het is een glashelder betoog van de indrukwekkend goed geïnformeerde en wel denkende cultuurhistoricus en archeoloog, met als startpunt een fascinerende beeldspraak die gebaseerd is op een persoonlijke ervaring: een wereldbol uit zijn jeugd, een schaalmodel van de aarde, die van binnenuit verlicht kan worden en dan heel duidelijk al de verschillende natiestaten weergeeft in uiteenlopende kleuren; doe je het licht uit, zie je alleen de aarde, de planeet, bergen, rivieren, steden, vlaktes, zonder die staatkundige stratificatie.

Vanaf dat vertrekpunt wijdt Van Reybroeck uit over de geschiedenis van de diplomatie, die van meet af aan en nog steeds gebaseerd is op de raison d’état, het eigen belang van de soevereine natiestaat. De huidige globale crises evenwel, die van het klimaat voorop, onttrekken zich fundamenteel aan de staatsgrenzen die zich aftekenen als het lampje in de wereldbol aan staat en waaroverheen diplomaten gewend zijn te overleggen en compromissen te sluiten, bi- of polilateraal. Om de huidige crises daadwerkelijk aan te kunnen pakken, is een heel andere vorm van internationale diplomatieke actie nodig, een waarbij de raison de terre vooropstaat. Waarom die revolutie nodig is en hoe die nieuwe diplomatie zou kunnen worden ontworpen, weet Van Reybrouck helder te schetsen.

Dit boek is wel te zien als een meesterlijk voortzetting, met een ander perspectief, van het al even meesterlijke boek Wat we toen al wisten (2022) van Geert Buelens. Verontrustend, zeker, maar toch ook optimistisch.

Het lijkt voor de hand te liggen om hier ook Tommy Wieringa’s Optimisme zonder hoop (2025) te noemen, maar dat lijkt me toch een ander paar mouwen dan deze twee zeer geleerde en krachtige analytische verhandelingen omdat Wieringa zich meer tot zijn persoonlijke ruimte beperkt in zijn overigens niet minder gloedvolle essay.

Sigrid Nunez, The Friend

E-boek, naar ik aanneem gebaseerd op de eerste druk, verschenen bij Virago Press, London 2018.

Blijkens de sticker op de voorkant kreeg Nunez (geb. 1951) voor deze roman de National Book Award for Fiction 2018. Daarvoor had ze al zeker zeven werken op haar naam staan, maar niemand lijkt haar daardoor al gekend te hebben. Met The Friend was het opeens raak. Iedereen lovend en de verfilming is er ook al (de trailer, die ik zag toen ik het boek uit had, leek me alles behalve aanlokkelijk wegens droogkomische zoetsappigheid).

Het is een bijzonder boek, en dat is het. Uit enkele recensies, ook van de Nederlandse vertaling (door Maaike Bijnsdorp en Lucie Schaap, verschenen bij Atlas Contact in 2019) begreep ik dat het helemaal geen dikke roman is, iets in de buurt van 200 bladzijden.

Mijn leeservaring was anders. Dat komt waarschijnlijk deels doordat ik het boek e-las, en e-lezen doe ik alleen als het donker is en ik eigenlijk moet gaan slapen of te vroeg wakker ben geworden. Dan raakt het lezen verdeeld over vele sessies, en niet ieder boek kan daar goed tegen. Dit wel. Ik bleef tot het eind geboeid en werd ook steeds weer verrast. Het was trouwens de tweede keer dat ik het boek las; de eerste keer kon ik het einde gek genoeg niet bereiken. En na de tweede lezing denk ik dat ik het best nog wel een keer zou kunnen lezen en er opnieuw door geboeid zou raken en er weer nieuwe lijntjes en thema's in zou kunnen ontdekken. En opnieuw is er een reden in mijn leven geslopen om me bezig te houden met thema’s als vriendschap, medemens, literatuur, dood, verdriet en rouw (en hond).

Het verhaal, en ik ben niet de eerste en zeker niet de enige die dit opmerkt, heeft eigenlijk maar weinig om het lijf. Een collega-schrijver, oud-schrijfdocent, goede vriend, soms zelfs geliefde, pleegt zelfmoord en  diens Echtgenote Drie vraagt de vertelster om de zorg op zich te nemen van de enorme Deense Dog die de zelfmoordenaar achter heeft gelaten. Niet zonder tegenzin neemt ze die zorg op zich en er ontstaat een hechte band met het beest dat getraumatiseerd is door het plotse verdwijnen van zijn baasje.

De roman draait echter niet zozeer om dat verhaaltje. Het is ook niet echt een ouderwetse roman, maar meer een amalgaam van teksten, van herinneringen, anekdotes over het gedoe dat het leven met een hond is, overpeinzingen over liefde, schrijven, literatuur en de veranderingen in de literaire cultuur, over dood, rouw en verdriet, dat alles gelardeerd met talloze referenties aan en citaten uit de wijde wereld van de internationale literatuur en culturele en filosofische essayistiek. Het is een rijk boek en lijkt daardoor ook een dik boek, denk ik.

De inhoudelijke rijkdom van het boek draagt bij aan de kwaliteit ervan. En het boek is ook goed doordat het goed geschreven is, onopvallend goed en helder. En ook is het goed doordat je, nu ja: ik, dan, al lezend steeds het idee blijft houden dat alle zijpaden, de talloze meanderkronkels, associaties en anekdotes iets met elkaar te maken hebben en meer licht zullen gaan werpen op de karakters van de twee hoofdpersonages, en dat van de hond, en op de aard van hun relatie.

De hoofdpersonages (haar vind ik wel aangenaam, hem vind ik een oude en zelfingenomen maar toch ook wel aardige witte man) hebben geen naam in het boek, worden ook door geen ander personage daarmee aangesproken. En verder heeft ook geen van de andere personages een naam, ook niet de drie (ex-) echtgenotes van de suïcidant (Wife One, Wife Two en Wife Three), alleen de conciërge van de flat van de vertelster heeft een naam, Hector, en de de grote Deense dog, Apollo. Nota bene: de ik-vertelster mag geen hond in huis hebben, op straffe van uitzetting. Ze krijgt het echter voor elkaar om Apollo de status van hulphond aan te laten meten, hoewel het meer de hond is die hulp nodig lijkt te hebben, maar dat de vertelster hulp nodig heeft in verband met het verlies van haar vriend, is beter te verkopen aan de therapeut.

Op een gegeven moment ontstond er in mijn hoofd verwarring doordat niet duidelijk was of de vertelster nog steeds (als het ware) het woord richt tot haar verscheiden vriend of toch tot haar nieuwe vriend, Apollo. Maar met die hond gaat het (ook) niet goed; die grote beesten worden niet oud. En de hond was de hond van de vriend, dus via dat beest is ook die man er nog een beetje en met hem kon of kan ze goed van gedachten wisselen over tal van onderwerpen. Aldus is het maar de vraag of de vertelster echt ontsnapt aan magical thinking, waar Joan Didion het over heeft in haar bijna gelijknamige boek (2003) gewijd aan het overlijden van haar man.

Minke Douwesz, Zij kwam voor hulp

Velvet, Amsterdam 2024. Hardbackje (plm. 17 x 10,3 x 1,5 cm, ik las een bibliotheekexemplaar), 166 bladzijden; tweede deel in de reeks Velvet Pulpature.

Een van de eerste uitgaven van uitgeverij Velvet (zich noemende: Velvet Publishers), het tweede deel in een reeks van les-bi-queer pulpachtige literaire (dan wel literaire pulp-) werkjes, speciaal voor deze reeks geschreven. Wat betreft hoofdpersonage (een lesbische psychotherapeute) en de (inter)menselijke annex amoureuze thematiek is dit werkje zeker herkenbaar als een echte Douwesz, maar zo klein van omvang en zo beknopt van zinsbouw las ik er nog niet een.

Dat formaat en die stijl maken het boekje bijzonder draagbaar en toegankelijk. Het binnenwerk is ronduit prachtig, iets wat niet past bij de oorspronkelijke pulp. De slotzinnen van de publieklokkende tekst op het achterplat, die 90% van de plot al uit de doeken doet, jagen het boek wat sterker de pulp- dan de literaire hoek in, en misschien zelfs een enkele lezer op de kast:

Leslie’s beste vriendin verzint een list. Hiermee loopt ze echter wel een groot risico...

Maar de foto van de olijke kop van de schrijfster achterop geeft me goede hoop dat dit boek als het ware met een knipoog is geschreven, om niet te zeggen tongue in cheek. Precies waar ik weer eens zin in had.

En ja, Douwesz, voor haar 577 pagina’s dikke roman Weg (2009) gelauwerd met zowel de Opzij-Literatuur-  als de Anna Bijns-prijs, steekt in dit boekje meteen als een vlotte vertelster van wal. Pas verderop verschijnen de haar kenmerkende, soms al te opgerekte, tangconstructies – maar veel zijn het er niet. Ze vielen me evenwel op, omdat hun afwezigheid in het begin me opviel en ik dacht dat ze er misschien met het oog op de toegankelijkheid voor een breed publiek, terughoudend mee wilde zijn in dit, binnen haar oeuvre bijzondere, werkstuk.

Het boekje wordt op het achterplat getypeerd als een ‘onvervalste dystopische klimaatroman en een spannend lesbisch liefdesverhaal in een’. Dat klopt. Het verhaal speelt zich af in een behoorlijk centraal geleid Nederland anno 2084 (ja, zoals bij pulp hoort, ligt het er vrij dik bovenop), wat wil zeggen een Nederland waarvan het westen volledig is verwoest door de stijgende zeespiegel; koste wat het kost wil de regering behouden wat er nog van over is, zelfs met inzet van een avondklok voor vrouwen en andere gender- en sekserestricties. Aldaar vat de bijna afgestudeerde psychotherapeute Leslie een hartstochtelijke liefde op voor de jonge boswachtster Irina, een verboden liefde want een therapeute hoort zich niet op die manier te interesseren voor een cliënte. Romeo en Julia, maar dan uit een ander vaatje getapt. Het moet ook niet te moeilijk worden.

Soms wordt het verhaal me net iets te bakvisachtig (de personages lijken me daar eigenlijk te oud voor), en doet het denken aan een door Coca Cola gesponsorde highschool-movie: gewild spannend, een tikkeltje zoetsappig en met een onversneden blij einde. Maar iets anders moet je ook niet verwachten. Daarbij is het een uiterst vaardig geconstrueerd en verteld, vermakelijk en anders dan doorsneepulp georiënteerd verhaal.

Antonio Scurati, Fascisme en populisme

Mussolini nu. Uit het Italiaans vertaald door Jan van der Haar. 6e dr.  Podium, Amsterdam 2024 (1e dr. 2024; oorspr. Fascismo e populismo, Z.p., Bompiani 2023). Paperbackje met flappen, 91 bladzijden.

Op het omslag heet de hooggeleerde heer Scurati de ‘Auteur van de beroemde Mussolini-romans’. Die als aanprijzing bedoelde opmerking deed bij mij geen enkel belletje klingelen. Scurati is, hoe dan ook, geboren in 1969 en is, volgens de achterflap, ‘schrijver, hoogleraar literatuur en columnist’. Dat eerste en dat laatste kan iedereen zijn, het middelste is geen garantie voor een goed schrijverschap, en precies dat bewijst Scurati met deze uitgetikte lezing, gehouden op de ‘Rencontres internationales de Genève’, ‘op donderdag 29 september 2022, enkele dagen na de Italiaanse Kamerverkiezingen’.

Ik kocht het boekje omdat ik onthutst ben over wat er in, onder andere, Nederland en de Verenigde Staten van Noord-Amerika (Rusland, Hongarije, Israël…) aan de gang is op het gebied van democratie en landsbestuur en omdat ik meer en deskundige ondersteuning voor mijn meningsvorming hierover nodig denk te hebben dan wat krant, digitale nieuwsdienst en weekblad en Animal Farm en Het nationaal-socialisme als rancuneleer me al bieden. Ik zag het ‘pamflet’ in de boekhandel liggen toen ik een ander boek afrekende en de boekhandelaar me intussen op de hoogte bracht van de intensiteit en de gevolgen van de afschuwelijke stadsbrand te Arnhem afgelopen maart; ik kocht het erbij, zonder grondige verkenning; van het boekje waren in 2024 in zes maanden evenveel drukken verschenen. En Hedy d’Ancona vindt het ‘Zeer de moeite waard.’ De uitgever noemt het op het achterplat een ‘soepel geschreven en urgent[…] pamflet’.

Maar het is vooral een onthutsend dom betoog. En potsierlijk. Brallerig, ook. Scurati lepelt allerlei algemeenheden over Mussolini op; daar lust hij kennelijk wel pap van, en daar spettert hij hier onhandig mee in het rond. Een werkelijke analyse van de situatie rond Mussolini en (bijvoorbeeld) Trump geeft hij niet. Alleen voor de hand liggende parallelletjes schetst hij met veel herhalingen en nog meer quasi-academische poehawoorden.

Om een leerzaam portret te kunnen schetsen van de rancuneuze Italiaanse politicus, staatsman en agitator vond Scurati het kennelijk nodig om Mussolini op te splitsen in een fascist en een populist. Vervolgens gaat hij in op Mussolini-de-populist, want hij ziet anno heden kennelijk wel populisme, geen fascisme. Maar waarom dan Mussolini? Omdat hij daar al een boel romans over heeft geschreven? En zijn die romans net zo wollig en warrig geformuleerd als dit ‘pamflet’?

Anders dan de fascisten van begin twintigste eeuw schakelen de populisten van nu hun politieke tegenstanders niet uit met geweld […]; [ze] houden […] zich aan de regels van de democratie: ze komen het parlement controleren en winnen de verkiezingen (behalve als ze het van tijd tot tijd aanvallen, zoals is gebeurd in de Verenigde Staten en Brazilië).

Wat een manipulatie van de werkelijkheid om een kunstmatige schets overeind te houden: zet gegevens die niet passen tussen haakjes en ze tellen niet mee, terwijl juist daar Trumps (latente) fascisme door zijn gouden populistische schijn naar buiten brak.

Over Benito oreert de professor: 

Hij begreep dat het fascisme niet alleen beschikte over geweld dat de tegenstander fysiek vernietigt, maar hij kon eveneens gebruikmaken van de verharding van het politieke leven om het denken mee te vernietigen; hij zou er daarna met enorme winst gebruik van kunnen maken, want dat alles zou een enorme opluchting voor de massa betekenen.

Duizelingwekkende woorden, maar onduidelijk, ondanks tweemaal ‘enorme’. Mussolini ‘zou’ van alles ‘kunnen’ doen. Lekker duidelijk. Waar verwijst dat ‘er’ naar? En wat is ‘dat alles’? Wat poneert de hooggeleerde Scurati hier eigenlijk?

Over wat hij noemt ‘de taalrevolutie van Mussolini in de journalistiek’ noteert hij:

[…] bovendien gingen al die klinkende, uitgeschreeuwde, veelal bulderende beweringen altijd vooraf aan het persoonlijk voornaamwoord enkelvoud: ik zeg, ik beloof, ik zal… ik, ik, ik. Opnieuw het personalisme. Het taalkundig personalisme komt ditmaal in de plaats van het complexe, controversiële, moeizaam discursieve pluralisme. De subjectieve vrijwilligheid voor de objectieve, rationele manier van denken.

Wat er in de eerste zin voor de dubbele punt staat, stemt niet overeen met wat erna staat. ‘Personalisme’ betekende tot voor kort iets anders dan wat Scurati er hier mee lijkt te bedoelen. Wat het ‘moeizaam discursieve pluralisme’ is, behoeft wel wat uitleg. Hoe de vierde zin samenhangt met de derde, is me een raadsel.

Ik bedoel maar… Het ‘pamflet’ heeft drie onderdelen, genummerd en betiteld: I. Fascisme, II. Populisme en III. Democratie. Dat laatste hoofdstuk begint met: ‘Laat me afsluiten met nog een persoonlijke herinnering.’ Hij doet maar, ik luister er niet meer naar. En terecht, want anders had ik dit moeten aanhoren:

Op het scherm van een vergeten teeveetje in een blinde hoek van het vertrek was een onbekende met veel vuur houweelslagen aan het uitdelen op een brokkelige muur.

Misschien is de vertaler ook niet zonder brokken door dit professoraal pamfletgepruttel gestruikeld. 

Sinds de Franse Revolutie hebben tien generaties vrouwen en mannen elkaar opgevolgd aan het firmament van de Geschiedenis, een onmetelijk groot, geducht en veelbelovend firmament. […] Bij nacht schitterde de Geschiedenis als een poolster eeuwig aan de hemel boven onze zorgen.

Dat is de kern van de derde alinea van dit dronken relaas. Maak daar maar eens chocolade van. 

 

Jamal Ouariachi, Een honger

Amsterdam-Antwerpen, Querido, tweede ‘druk’ (e-book), 2015, ‘gemaakt naar de eerste druk, 2015’.

Jamal Ouariachi gaat zich in deze, nu tien jaar oude, roman op kundige wijze (aanvankelijk weet hij de aandacht wel vast te houden) te buiten aan ontelbare literaire kunstoefeningen van een of andere schrijfcursus voor middelbare scholieren: meervoudige vertelstructuur, verknipte verhaallijnen, ontwrichting van de chronologie, uitgebreide introductie van bijfiguren die na de introductie vrijwel onmiddellijk het toneel weer verlaten, andere veel te uitgebreide descripties van futiele handelingen, polythematiek, metafictionaliteit inclusief commentaar op de metafictionaliteit, allerlei vormen van ironie en quasi-zelfspot en natuurlijk het implementeren van namaaksels van het merendeel van Queneau’s Exercises de Style. Niets verhult daarbij de enorme eigendunk en superioriteitswaan van de centrale vertelinstantie binnen het kader van deze literaire fictie.

Een en ander leidt er wat mij betreft toe dat de schrijver de welwillendheid van de lezer om toch sympathie te ontwikkelen voor zijn al dan niet antipathieke personages en vertellersfiguren grondig ondermijnt. Alleen het doorzichtig uitstellen van het presenteren van het eigenlijke onderwerp van de roman, ten koste van op de werkelijkheid geënte verhalen over enorme hongersnoden in Afrika, wist te voorkomen dat ik de e-reader al te rap aan de wilgen hing.

Pas ruimschoots na de helft van dit toch al langdradige vertelsel is er opeens een hoofdstuk van veertig pagina’s waarin de niet zo sympathieke hoofdpersoon alle ruimte krijgt voor een belabberde apologie van de pedofilie in een betrekkelijk oeverloze monoloog die qua opbouw opzichtig maar losjes geïnspireerd is op Dante’s Goddelijke komedie maar die verder bestaat uit ontelbare met los zand aan elkaar gelijmde hopeloze drogredeneringen; het is verbazingwekkend dat er toch minstens één recensent was die er anno 2015 aanstoot aan nam en het boek alleen om die reden moreel verwerpelijk vond.

Toevallig las ik juist vanochtend in een column van Sander Schimmelpenninck (over een simplistisch filmpje van Caroline van der Plas), eveneens in de Volkskrant, het volgende over het ouderwetse trollen:

In de oorspronkelijke betekenis probeert een trol online ruzie of emotionele reacties uit te lokken, zonder daar verder al te diepe bedoelingen mee te hebben. De trol wil mensen vooral op stang jagen. Hoewel dat natuurlijk weinig eerzaam is, kan dat ook nog een zekere onschuld hebben – als een gebbetje. In de cultuur van radicaal-rechts is trollen, net als ironie, echter geworden tot een dekmantel. De trol doet alsof hij het niet meent, en het slechts ‘trollen’ is, maar meent het wel degelijk. Deze trollen zijn dus feitelijk pseudotrollen geworden, want een ware trol is een nihilist, die alleen de provocatie nastreeft en verder geen politieke doelen heeft.

Het lot was me gunstig gezind: ik had het boek geleend via de digitale bibliotheek, en die instantie trekt na een tijdje, maar niet zonder waarschuwing, de stekker uit het geleende werk. En weg was het boek, terug in de vergetelheid waar het uit op was gedoken. Verlengen van de leentermijn zou zelfkwelling zijn.

Inmiddels heb ik wel, met veel meer plezier, twee maal Changing my Mind van Julian Barnes gelezen, tien keer zo kort, twintig keer beter en interessanter.

Dit bericht kreeg een tweede leven op Neerlandistiek.nl, het online tijdschrift voor taal- en letterkunde.

Julian Barnes, Changing my Mind

Notting Hill Editions, Mirefoot, Burneside, Kendal 2025. Paperbackje, 57 pagina’s.

Toen hij tachtig was, gaf zakenman Tom Kremer (1930-2017) ruimte aan zijn ambitie ook iets voor de literatuur te betekenen en richtte Notting Hill Editions op waarin het essay kon herleven. In het onderhavige boekje zijn de teksten verzameld van Barnes’ bijdragen aan het programma The Essay van BBC Radio 3 in 2016.

Nu ik al dagen duizelig verzonken ben in de literaire flipperkast van Jamal Ouariachi’s Een honger (2015), is door het tussendoor lezen van dit essaybundeltje die kast eventjes denderend op tilt geslagen. Of: zoals die vele honderden bladzijden dikke Nederlandse roman iets weg heeft van een literair-stilistische rollercoaster, lijkt deze kleine verzameling van uitgebeende, Engelstalige essaytjes op een rustieke rots met ruime restauratieve voorzieningen plus een geparasolde ligstoel op parelend zand met een zachte zonsondergang op de achtergrond.

Barnes’ hier verzamelde (en daarmee: tijdelijk vastgelegde) bedachtzame audio-overdenkingen betreffen de gedurende zijn inmiddels bijna tachtig levensjaren veranderde of veranderende mentale positie ten opzichte van ogenschijnlijk immobiele ideeën over herinneringen, woorden en betekenissen, politiek, boeken (meer in het bijzonder: romans c.q. oeuvres) en leeftijd en tijd. Van rotsvaste overtuigingen kan, achteraf bezien, zeker geen sprake (meer) zijn, en van moreel of andersoortig zwalken evenmin of zelfs nog minder. Zonder te verdwalen of verzanden in obligaat modern of postmodern relativisme, weet Barnes duidelijk te maken dat geen menselijke overtuiging ooit in beton gegoten of graniet gebeiteld kan zijn.

Wat een verademing. Nu kan ik weer verder in die dikke baksteen van Ouariachi.

Ursula Parrott, Ex-Wife

Digitale versie op basis van de paperback-heruitgave door Faber & Faber anno 2024. Een eerdere heruitgave verscheen in 1989, nadat het boek lang uit zicht was verdwenen. De roman verscheen, anoniem, in 1929 bij Jonathan Cape and Harison Smith, en was onmiddellijk een bestseller (100.000 exemplaren in het eerste jaar). Al in 1930 werd het verfilmd als The Divorcee; hoofdrolspeelster Norma Shaerer won er een Oscar mee. 

Een kernachtige samenvatting leen ik maar eens van het internet:

Het is 1924 en Peter en Patricia hebben wat een zeer modern huwelijk lijkt te zijn. Beiden drinken. Beiden roken. Beiden werken, Patricia als hoofdcopywriter bij een groot warenhuis. Als het gaat om seks met andere mensen, geloven beiden in 'het eerlijkheidsbeleid'. Totdat ze dat niet meer doen. Of, in ieder geval, totdat Peter dat niet meer doet - en een geschokte, verliefde Patricia merkt dat ze helemaal opnieuw begint, maar deze keer als een ander soort alleenstaande vrouw: de ex-[echtgenote].

Wat er niet in staat, is onder meer dat Peter geen kinderen wilde, maar dat Patricia er toch een kreeg dat evenwel geen lang leven beschoren was. En dat ze erna een tweede kind lieten aborteren. We hebben het trouwens over twee mensen van vèr vóór in de twintig. Wat er ook niet staat, is dat Pat niet meteen scheidt van Pete; ze verkent het vrije, ongebonden leven eerst terwijl ze nog getrouwd is, voor het geval Pete toch terugkomt en zij alsnog met hem zou kunnen leven, want ze is toch ook nog wel dol op hem, ondanks zijn scheve schaats(en). Pas in hoofdstuk XII stapt Pat naar de rechtbank.

Zonder een oordeel over haar gedrag te willen suggereren of impliceren, zou ik Patricia in die tussenperiode typeren als een weloverwogen en modern geklede, rokende en drinkende, zelfstandige, maar twijfelende losbol annex dito feestbeest (eigenlijk was ze dat ook al tijdens haar korte huwelijk met Peter). Ze past, pimpelend en boemelend, goed in wat Jazz-Age New York schijnt te heten (vaak in goed Nederlands aangeduid als the Roaring Twenties).

Het is, mede door de gehanteerde ik-vertelvorm in deze roman, die gerekend kan worden tot wat heet women’s fiction, geen verrassing dat ook Parrott zelf (geboren in 1899) toen ze nog jong was, getrouwd en gescheiden is geraakt. Haar tumultueuze privéleven, lees ik op het internet, omvatte daarna nog eens drie huwelijken, en geruchten over relaties met F. Scott Fitzgerald, Sinclair Lewis en de jazzgitarist Michael Neely Bryan. Ze stierf in 1957 aan kanker in een liefdadigheidsinstelling in New York, nadat ze het fortuin dat ze met haar romans, verhalen en filmscripts had verdiend, tot op de laatste dollarcent had uitgegeven.

Heel avonturenrijk of diepzinnig is de roman niet. Het is meer een heerlijk vlotte vertelling over een onrustig, scabreus en onzeker, maar desniettegenstaand olijk en flierefluiterig leven vol tabak, diners, martini’s en sterker spul (van de drooglegging merk je, afgezien van de gefrequenteerde speakeasies, heel weinig), en vooral heel erg veel onenightstands (waarom hebben we daar nog steeds geen goed Nederlands pendant voor; voor het woord bedoel ik); het is een boek vol flitsende dialogen én dwarrelende streams of consciousness met snedige opmerkingen en navenant heftige, emotionele ontwikkelingen.

Of, om het met een citaat uit de roman zelf te zeggen:

It has gaiety and colour and irrelevancy and futility and glamour as beautifully blended as the ingredients in crêpes suzette.

Dat zegt Patricia’s beste vriendin, Lucia, overigens niet over de roman maar over hun New York én over Gershwins Rhapsody in Blue, die op 12 februari 1924 in première was gegaan en waarvan de vriendinnen aan de lopende band een fonograafopname afspelen en waarvan notenbalkcitaatjes hoofdstuk XII verluchten.

Van daar af aan gaat het langzamerhand beter met Pat: het heen en weer schieten tussen intense afkeer van Peter en onweerstaanbare verliefdheid op hem vlakt af en, ja wel, er komt een andere man, Noel, in beeld tussen nog meer andere mannen, weer een die werkzaam is in de journalistiek (en dus niet altijd in de buurt is) en met de zeer onhandige achtergrond dat hij negen jaar eerder het aangezicht van zijn wettige echtgenote bij een verkeersongeval grotendeels in de prak heeft gereden, en dat zij niet van hem wil scheiden.

Promiscue Pat blijft scherp, ook met innerlijke monoloogjes als deze:

(Being civilized means that one keeps one’s words unrelated to one’s thoughts, when necassary.)

Dat bedenkt ze tijdens de kennismaking met de vrouw van Noel, haar nieuwste geliefde waar ze dan al een jaar mee in de weer is.

Het blijft me verrassen hoe anders de wereld er een eeuw geleden uitzag en hoeveel aspecten gedurende al de tussenliggende jaren steeds hetzelfde lijken te zijn gebleven. Maar klopt mijn beeld van het verleden wel, of laat ik het vervormen door de veel te grote lijnen waarmee zelfs de recente geschiedenis doorgaans geschetst wordt (of documenteer ik me niet juist) en is het een van de bijkomende functies van literatuur om die historische schetsen grondig te nuanceren? Eenzelfde gedachte bekroop me bij het lezen van, om maar wat te noemen (en niet alleen omdat het Internationale Vrouwendag is, nu ik dit tik), Andreas Burniers Het jongensuur, Janet Frames An Angel at My Table en Susan Taubes’ Divorcing.

Met nog 19% te gaan in de roman, werd ik toch weer helemaal het verhaal in getrokken, bijvoorbeeld doordat de vrouw van Noel, die maar niet wil scheiden, Beatrice, het menselijk bestaan op aarde omschrijft als ‘this side of hell’. Het is niet dat ik die gedachte deel, maar soms maakt een bijfiguur in een roman duidelijk dat het, helaas, wel een mogelijke levensvisie is, en voor velen waarschijnlijk zelfs de enig mogelijke.

Nochtans ga ik het einde van het verhaal hier niet verder weergeven. Het is echt heel roerend, wat er nog gebeurt; edelmoedigheid en pathetiek vechten om voorrang; Parrott weet het met veel verve op het papier te krijgen. Ga maar naar de winkel, ga maar lezen.

George Orwell, Animal Farm

 

Digitale uitgave zonder een spatje informatie over de bron van de opgenomen tekst.

Blijkens de aantekening onder het slotwoord (‘but already it was impossible to say which was which.’) is deze fabel geschreven in de periode ‘November 1943-February 1944’, en is ze, blijkens een notitie tussen de twee titelpagina’s die het boek bevat, oorspronkelijk verschenen in ‘1945’. Volgens Wikipedia verscheen het, om precies te zijn, op 17 augustus 1945; qua genre beschouwt deze digiclopedie het boek als ‘a satirical allegorical novella, in the form of a beast fable’.

Het heeft inmiddels de status en/of reputatie een klassieker te zijn, wat misschien verklaart waarom ik het tot voor kort nog niet had gelezen: dat soort boeken valt meestal tegen. Animal Farm maakt ook in dat opzicht zijn reputatie waar. Waarschijnlijk komt dit, onder andere, doordat het niet een erg sterk uitgewerkt verhaal heeft, maar betrekkelijk vluchtig (meer telling dan showing) een opeenvolging van incidenten beschrijft in een ogenschijnlijk volstrekt fictieve en onbestaanbare werkelijkheid.

Ook kan meespelen dat de werkelijkheid die aan het verhaal ten grondslag ligt, het ontstaan van de Stalinistische dictatuur in Rusland na oktober 1917, inmiddels nogal gedateerd is. Anders gezegd: ik ben gewend geraakt aan satire op tv, niet meer aan die op papier; papieren, en zeker literaire satire is in mijn optiek vooral historisch en niet meer actueel. Trouwens, ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Orwell ook goed heeft gezien wat er in Hitler-Duitsland gebeurde.

Een beetje lastig vind ik ook het gegeven dat de dieren (varkens, paarden, schapen, honden, kippen en een kraai) nauwelijks geloofwaardig worden geschetst in hun natuurlijke staat, in hun dierlijkheid, als dieren. Ze zijn, met andere woorden, veel te menselijk. De alwetende vertelinstantie (die nu eens via de dieren focaliseert, dan weer eigenzinnige kritiek levert op wat er gebeurt) probeert hier en daar zeker aan te geven dat de dieren serieuze beperkingen hebben, in vergelijking met mensen; zo kunnen de viervoeters niet rechtop lopen, en daardoor kunnen ze minder goed tillen, en daardoor wordt bijvoorbeeld het bouwen van een windmolen een hele opgaaf. Maar kennelijk zijn ze wel in staat om het land te bewerken, de oogst binnen te halen, bier te brouwen, geld te ontwerpen, produceren, en hanteren, een vlag in een mast te hijsen en zo meer en zo verder van die klusjes waar je handen bij nodig hebt.

Daardoor is wat mij betreft het basisconflict in dit verhaal niet geloofwaardig, en dat is dat de dieren in verzet komen tegen hun overheersing en uitbuiting door de mens; ze doen dat niet met hun eigen, dierlijke middelen en eigenschappen (niet vies zijn voor een goor klusje, hun kracht, hun aangeboren kledij, hun goede neus, smakelijk te bereiden voortplantingsproducten en het kunnen vliegen, om even aan te sluiten bij de opsomming hierboven), maar met menselijke karakteristieken. Dat de viervoeters uiteindelijk zelfs op hun achterpoten leren lopen, is wel grappig, maar vreemd blijft het dat wanneer de leider der dieren rechtop gaat, hij ‘a whip in his trotter’ vasthoudt. Daar, specifiek in die ‘trotter’, hapert naar mijn smaak steeds de kwaliteit van de fabel annex allegorie (bij animatiefilmpjes als die van mijn grote held Shaun the Sheep valt me dit probleem gek genoeg helemaal niet op).

De kracht van dit boek zat hem oorspronkelijk in de satire: Orwell nam een destijds bekende, misschien nog niet helemaal onmiddellijk in de nabijheid actuele, maar wel een potentiële en ongewenste politieke machtsstructuur op de korrel.

Ik las dit boek anno 2025 omdat ik op Bluesky (stap toch over, lieve lezer, en laat dat twitter in z’n eigen muskbagger vergaan) met de vertaalster Constance Dreyfuss (@cocotraduction.bsky.social) in gesprek raakte nadat ze berichtte: ‘En ce moment, je travaille sur une traduction de La Ferme des Animaux [...]. Dites moi si vous l’avez lu!’ Toen ik bekende het nog niet gelezen te hebben, omdat er nog zoveel andere boeken op een stapel wachtten, spoorde ze me aan met: ‘C’est sûr, mais celui-ci a l’aventage d’être très court et d’une actualité brûlante’.

Daarmee heeft ze zeker gelijk. De wereld staat, zo niet nu dan wel binnenkort, in de fik als je in de kranten leest wat er in Amerika gebeurt en wat die kleine, geniepige quasi-politieke klootzakjes hier in Nederland en elders daarvan naspelen. Precies dat te grabbel gooien van medemenselijkheid, van edelheid en oprechte, goede bedoelingen, van waarheid en van feiten, van morele consistentie wordt in het kartonnen wereldje van Animal Farm angstaanjagend goed weergegeven. Het boek was actueel toen het, tachtig jaar geleden, verscheen; het is opnieuw verbijsterend actueel. Je gelooft niet dat die stomme schapen zo blind die misdadige varkens achterna kunnen lopen. Maar je ziet het toch gebeuren.

Ook vandaag zien we, zoals ik onlangs via Bluesky in The Guardian las over een nieuwe toneelbewerking van de roman, 

how, little by little, a leader goes from saying, “I am with you” to “I am the chosen one”. How he harnesses minds into paranoia about saboteurs and “enemies of the people”. How he tears up the rules and makes his own. And how power and wealth become ever more controlled by a small group of already powerful people – leaving ordinary people lugging boulders up hills.

Jon Klassen, Ik wil mijn hoed terug

 

Vert. door J.H. Gever. 5e dr. (kartoneditie). Gottmer, Haarlem 2025. Oorspr. I Want My Hat Back (2011). Hardback, 32 pagina’s, met inbegrip van de schutbladen.

Dit is het eerste boek van illustrator Klassen (1981) dat hij zowel schreef als illustreerde, al is ‘illustreren’ hier in mijn optiek niet helemaal het juiste werkwoord omdat de plaatjes geen bijzaak zijn, geen toevoegsels ter verluchting van de tekst, maar onmisbare onderdelen van het geheel. De grote lijn van het verhaal wordt duidelijk als je alleen de tekst zou lezen, maar leuke, speelse en spitsvondige finesses ontgaan je dan. Als je alleen de ‘illustraties’ bekijkt, is het verhaal niet minder goed te begrijpen, maar ook dan ontgaan je de nodige, en dat is ook: onmisbare, details die het geheel zo intrigerend en grappig, en een beetje wrang maken. De relatie tussen tekst en beeld is een sprankelend onderdeel van het narratief.

Het boek maakt deel uit van de ‘The Hat Trilogy’, waarvan This Is Not My Hat (2012) en We Found a Hat (2016) de overige delen zijn, maar dit eerste deel is heel goed afzonderlijk te lezen. 

Dat het verhaal begint op het eerste en eindigt op het laatste schutblad zou me bij een gewone roman een gruwel zijn, maar in dit boek is het juist een verdienste. Het draagt bij aan de stevigheid van het boek, net als het formaat, het gewicht en de dikte van de kartonnen pagina’s, die bovendien Olvarit- en andere  fruit- en groentehapjesbestendig zijn.

De hoofdfiguur van het verhaal is een vrij forse beer met een stevige wil, een beer ook die standvastig van optreden is maar niet onbeleefd of onvriendelijk. Zo solide als de beer is, Klassen heeft er niet voor gekozen om in iedere fase van de geschiedenis domweg het zelfde plaatje te gebruiken (iets wat de Nijntje-verhalen van Dick Bruna zo onverteerbaar saai maakt); nee, de beer wordt in ieder stadium van zijn avontuur (queeste zelfs) als nieuw in de verf gezet. Dit picturale aspect kan de lezer ertoe verleiden goed op (andere) details te letten en aldus het eigen lees- en kijkplezier te vergroten. Literair-tekstuele parafernalia ontbreken in het boek: opdrachten, dankwoorden, verantwoordingen: niets daarvan, louter verhaal; en het colofon is naar het achterplat verdrongen.

Ik wil mijn hoed terug is niet alleen een leuk boek voor (groot)ouders om voor te lezen, ook de voortelezenen zullen er plezier aan beleven en zij kunnen er ook hun eerste stapjes mee zetten naar het zelf lezen. Bovendien kan het boek op academisch niveau gebruikt worden om narratologische verschijnselen als spanningsboog, (dramatische) ironie, Raffung, Dehnung, plot, story, held, antiheld, tegenstrever, helper e.t.q. en herhalingspatronen c.q. motiefstructuren te demonstreren, en ook de iconiciteit van het medium, zoals wanneer de beer, wiens geschiedenis zich afspeelt tegen een volstrekt rustige, crèmekleurige achtergrond, plotseling zich realiseert wat er aan de hand is met zijn hoed en zich schaamt dat hij dat niet eerder doorhad, of misschien ook boos wordt op wie er met zijn hoed vandoor is gegaan, en dat dan zijn achtergrond opeens knalrood is. Op de pagina direct ervoor had hij de moed en zijn hoed eigenlijk al opgegeven en vertelde hij aan de eland, ook al suggestief, maar dan qua tekst: ‘Het is een rode hoed met en punt en...’ En dan dus die pagina met de rode achtergrond en ernaast, zwarte hoofdletters op wit: ‘Mijn hoed! Ik heb mijn hoed gezien.’ En dat zet de lezer aan tot terugbladeren. Twaalf bladzijden eerder had iedereen die hoed al kunnen zien (en de deels rode tekst naast de tekening daar). En dan zie je ook dat de titel op het omslag ook in rood gedrukt is boven het hoofd van de beer.

Teksten waar wat aan te zien is en illustraties, prenten die je kunt lezen.

Dit bericht kreeg een tweede leven op Neerlandistiek.nl, het online tijdschrift voor taal- en letterkunde.

Marcel Möring, Mordechai

Gelijmde hardcover (Mörings nieuwe uitgever noemt dit: ‘gebonden’) met stofomslag. 506 bladzijden. Prometheus, Amsterdam 2025.

Deze roman is er een uit een categorie waar ik veel van houd. Een roman waarin een eenling centraal staat, een eenling die natuurlijk geen echte eenling is en bovendien door een heel riant, goeddeels door hemzelf gevlochten sociaal netwerk wordt gekoesterd, maar nochtans een eenling, een die met zorg zijn eigen gang wil blijven gaan. Een beetje een klassiek (willen we lastig doen: een ouderwets) romanhoofdpersonage. Een held tegen wil en dank, en daardoor een antiheld, die een rijke, maar niet onproblematische (familie-)geschiedenis heeft en belust is op avontuur, avontuurtjes en zijpaden van de doorsnee levensweg. In dit geval een succesvol literator op leeftijd. En een held kan geen held zijn als hij geldgebrek heeft. Huisje hier, huisje daar, tijd en pecunia genoeg voor reizen en reisjes. En, niet onbelangrijk: voorzien van een vlek op zijn ziel, aangebracht door een duistere geschiedenis. De held van deze roman is, zoals wel vaker in het werk van Möring, van joodse komaf.

Ik vind het niet eenvoudig om aan te geven waar deze roman over gaat. En de flaptekst achter op het boek helpt daar (gelukkig) niet bij. Dus kan ik niets anders zeggen dan dat deze roman gaat over het leven, over hoe te leven, en over de vragen die deze vraag verder oproept. Over keuzes, inzicht achteraf, en het voortschrijden daarvan.

De basale serieusheid van Mordechai Gompertz, zoals de held voluit heet, zorgt ervoor dat je deze roman geen schelmenroman kunt noemen. Maar de veelheid aan gebeurtenissen, aan reizen, aan contacten met mensen in een veelheid aan landen, de veelheid aan problemen, conflicten, de veelheid aan en de heftigheid ook van de erotische en liefdesrelaties die Mordechai’s roerige bestaan tekenen, zouden kunnen doen denken aan dat pikareske genre. Maar gelukkig is dit geen ik-vertelling en gelukkig is er ook niet sprake van een zich over de hele geschiedenis heen buigende en zich daarmee bemoeiende vertelinstantie, en gelukkig blijft deze roman niet luchtig in gebeurtenissen hangen maar duikt ze regelmatig naar reflecties op modderige morele, psychologische, historische, ethische, filosofische, literaire, sociale en politieke (ook actuele) kwesties; en dat is nog niet eens alles.

Oppervlakkig bezien ontbreekt het deze roman aan eenheid van tijd, eenheid van plaats en eenheid van handeling. Maar deze kaleidoskopische vertelling is met een zo groot vernuft en zo veel vakmanschap samengesteld uit de talloze deelgeschiedenissen, dat het aan de oppervlakkigheid van de lezer ligt als die op deze stelling volhardt en geen gevoel heeft voor de enorme organische samenhang tussen alle onderdelen.

In het oeuvre van Möring ben ik niet goed thuis en wat ik van hem las, las ik voor mijn gevoel al best lang geleden. Toch had ik bij het lezen van Mordechai het idee dat ik op bekend terrein was. Iets met de betrekkelijk voortvarend opengetrokken flessen wijn, het woonhuisbelastende familiearchief, en de joodse achtergrond natuurlijk, voor zover je die een achtergrond kan noemen als die eigenlijk al in de schitterende opening van de roman naar voren treedt. Nieuw voor mij was het Mulischtische (?), romanomspannende spel met het getal 72. Maar ja, dat past dan weer bij de kabbalistische verhaallijn die ook in de roman verweven is. Alle wijsneuzerigheid die Mulisch’ werk voor mij uiteindelijk onaantrekkelijk maakt, ontbreekt bij Möring, al is het misschien beter om te zeggen dat die wijsheid en feitenkennis niet ontbreken maar in de roman, in de vertelling, in het verhaal zijn opgenomen, erin zijn geïntegreerd, erdoor zijn geabsorbeerd, zonder dat ze, doordravend aan de opzichtige, strakke leiband van de verteller of vertelinstantie, de lezer voor de voeten lopen.

Er zit, naast alle zwaarte, genoeg contragewicht aan lol in Mordechai. Daar zorgen de personages voor, die stuk voor stuk karakters zijn met de nodige eigenzinnigheid. Daar zorgt Möring voor, die voortdurend appelleert aan de oplettendheid van de lezer wanneer hij met zijn zevenmijlslaarzen een stap zet op de tijdslijn, in de familiegeschiedenis van de Gompertzen of op de aardbol in de verhaalwereld, Möring die Mordechai steeds weer laat terugdenken aan iets wat hij (Mordechai) ooit ergens schreef of zei zonder nog te weten waar of wanneer, Möring die tegen het einde van de roman een schitterende kolderieke scène opbouwt rond het gerucht van de nakende bekendmaking van de Nobelprijs voor de literatuur, een prijs waarvan Mordechai volgens de tweede zin van de roman nog maar ‘een haarbreedte verwijderd’ is en die ‘hij waarschijnlijk allang [zou] hebben gekregen als hij niet zoveel over joden en zo weinig over politiek had geschreven’.

Deze roman is geen Dafje, het is een opgevoerde, handgeschakelde, vierwielaangedreven Möring.

Dit bericht kreeg een tweede leven op Neerlandistiek.nl, het online tijdschrift voor taal- en letterkunde.

 

Mohcine Benchaba, De Helpoort

 

Red. Henri Patrik. Schrijverspunt, z.p. 2022.

Op vrijdag 7 juli 2000 loopt de 22-jarige Spaanse Elena Garzia Hernandez, die in Tilburg studeert, met haar ouders ter gelegenheid van hun 24-ste huwelijksdag door Maastricht. Bij de Helpoort wordt Elena getroffen door een zwaar luik dat plots van een van de torens naar beneden stort. Ze is op slag dood. Een 18-jarige jongeman, zeer verward ten gevolge van een psychose, was in een van de torens van de Helpoort omhoog geklommen en wist op een of andere wijze daar een vensterluik open te maken waarbij het 25 kilo zware gevaarte naar beneden is gedonderd.

De jongeman, tijdens zijn eerste verhoren nog steeds psychotisch, werd wegens doodslag veroordeeld tot negen maanden voorwaardelijke gevangenisstraf en TBS met dwangverpleging. TBS duurt twee jaar, waarna de veroordeelde opnieuw wordt beoordeeld, en dat kan leiden tot verlenging van de TBS. Benchaba heeft meer dan twintig jaar vast gezeten. De TBS werd pas in 2022 beëindigd.

De gang door de voorportalen en door de hel zelf die dwangverpleging in dit geval heet, beschrijft Mohcine Benchaba, inmiddels 40 jaar oud, op indringende wijze in dit even heftige als onthutsende egodocument, gelardeerd met de dreunende gedichten die hij schreef als heilzame expressie van zijn soms opdoemende psychoses.

Benchaba was al bijna geheel geresocialiseerd toen de Hoge Raad de heropening van zijn zaak zonder opgaaf van redenen afwees. Rechtspsycholoog Peter van Koppen had ontdekt dat Benchaba, zoals deze schrijft, ‘door de recherche erin was geluisd.’ Volgens Van Koppen betrof het een noodlottig ongeval en kon er geen sprake zijn van doodslag. Als Bechaba al niet ontoerekeningsvatbaar was door zijn psychose, dan zou toch hooguit sprake kunnen zijn van dood door schuld, wat iets wezenlijk anders is dan doodslag. Geert Jan Knoops en Carry Koops-Hamburger namen, naar aanleiding van Van Koppens onderzoek, Benchaba op in hun Innocence Project, waarmee zij zich inzetten voor onterecht veroordeelden. Ze kregen geen voet aan de grond in deze zaak.

Het mag een wonder heten dat Mohcine, die ik inmiddels ken als een innemende, zorgzame mede-vrijwilliger bij De Blauwe Tomaat, zich staande heeft weten te houden in die onderwereld van cellen, isolaties, therapieën, pestkoppen, zware criminelen, voortdurende, verplichte, zware medicaties en rechterlijke dwaling.

Robert Anker, (ed.), Het dagboek van Eefje Jonker

Bezorgd en van een nawoord voorzien door Robert Anker. Querido, Amsterdam-Antwerpen 2013. Paperback, 184 pagina’s, inclusief voorwoord, nawoord, illustraties en noten.

Dit boek las ik al eerder, zij het in een digitale versie. En onlangs, ruim tien jaar na de eerste keer, las ik het opnieuw; tijdens die tweede lezing besloot ik toch om ook de oorspronkelijke, papieren uitgave van het boek te kopen; ik wil gewoon alles van Anker voor me in de kast hebben staan, driedimensionaal, inkt op papier. Die papieren versie heb ik nu ook gelezen, twee maal achtereen, met een potloodje binnen handbereik. 

Het is en blijft een innige, heftige en intrigerende tekst, over een wonderlijk en zeer bewogen, pre-queer leven in een dito tijdvak van de geschiedenis (1928-1956), dat veel trekken heeft van een aangrijpende roman met forse plotwendingen en een lang verhoopt maar zich pas op het aller-, allerlaatst aandienend blij einde. Wat betreft de problematiek van een onzeker bestaan, een onzekere identiteit en herkomst, gekoppeld aan een voortdurende twijfel over hoe het persoonlijke leven vorm te geven en hoe positie te kiezen in een zich immer ontwikkelende situatie en omgeving, wat betreft die zoektocht naar wat ik, met een term die ik ontleen aan het werk van Robert Anker, het best kan aanduiden als: Aanwezigheid, een voortdurend speuren naar een manier om met aandacht in de wereld te zijn zonder je zelf kwijt te raken, lijkt dit dagboek, qua thematiek dus, inderdaad op de literaire werken van Robert Anker zelf, die zich hier echter alleen maar voordoet als de editeur van het dagboek van zijn, lange tijd voor hem volkomen onbekende, achternicht.

De twijfel of deze tekst een editie van een reëel dagboek is of een roman van Robert Anker, blijft door mijn hoofd rommelen. Tien jaar geleden werd mijn lectuur beïnvloed door de eraan voorafgaande lectuur van de literaire scherts-editie Pale Fire van Nabokov. Met de derde en vierde lezing van dit Dagboek probeerde ik die wikkende weegschaal definitief een zetje te geven waardoor ze links of rechts door zou slaan. Probeerde ik of dat kon, of ik dat kon. Tegelijkertijd twijfelde ik er steeds meer over of dat wel nodig is, dat duwtje tegen die balans. Vragen zijn vaak leerzamer dan antwoorden, nieuwsgierigheid is veelal interessanter dan zekerheid.

In de digitale editie, gemaakt naar deze eerste druk van het boek, staat op de titelpagina ‘Eefje Jonker’ als auteursnaam boven de titel en de editiegegevens. Die formeel-bibliografische auteursnaam ontbreekt op de titelpagina van de gedrukte versie. In zijn nawoord geeft Anker aan dat het dagboek door toeval (‘Nu komt het toeval aanhuppelen’) bij hem terecht kwam en wel via de zoon van de Amerikaanse ex-echtgenoot van de dochter van Eefje Jonker. Geheel op z’n Ankers besluit hij zijn nawoord met: ‘Jammer dat de schriftjes terug moesten naar Amerika.’

Die slotzin riekt naar superieure, fictief-editorische ironie; de geverseerde neerlandicus, leraar, dichter, romancier en essayist Robert Anker was op z’n zachtst gezegd niet onbekend met literaire manuscriptfictie en intertekstualiteit. Geheel conform het genre van manuscriptfictie ontbreekt er één van de in totaal twaalf genummerde schriftjes waaruit het niet frequent en regelmatig bijgehouden dagboek van Eefje Jonker bestaat. Bijzonder is wel dat Eefje tijdens haar leven dat ene schriftje kwijt is geraakt. Ze probeert vervolgens de hoofdpunten van haar leven in die periode, van 21 oktober 1945 tot 4 februari 1951, te reconstrueren en alsnog in haar dagboek op te nemen; dat geeft een bijzondere dynamiek aan het geschrevene.

Terug naar de overlevering en de editeur: die Amerikaanse zoon van de dochter van Eefje, Chris Lewis, die volgens het nawoord de dagboeken ‘uiteraard’ niet kan lezen, wist niet wat hij ermee aan moest. ‘Laten verstoffen? Dat vond hij zonde.’ Dat noteert de editeur, Robert Anker. Maar hoe wist die Chris Lewis dat het zonde zou zijn om het dagboek prijs te geven aan de vergetelheid? En waarom ‘[moesten] de schriftjes terug [...] naar Amerika’ als hij er de waarde niet van kon kennen, de schriftjes zelf niet lezen kon en nu vervolgens natuurlijk de Nederlandse uitgave ervan ook niet?

Dit gedeelte van het editie-verhaal lijkt een beetje te rammelen. Anderzijds: literaire nalatenschapsbeheerders zijn vreemde vogels. 

In het colofon staat aangegeven dat het copyright van het boek berust bij de ‘erven Eefje Jonker’; in alle andere, gewone Anker-boeken, zoals de een jaar later verschenen roman Schuim, staat als de kopijrechthebbende vermeld, zoals te verwachten: ‘Robert Anker’.

Opeens vraag ik me af welke naam er bij het kopijrecht werd genoemd in de oorspronkelijke uitgave van de werken van de achteraf fictief gebleken Marek van der Jagt. Ik heb ze geen van alle in mijn boekenkast staan (ik heb ze ook niet gelezen, trouwens).

Twee andere werken, waarin ik ooit de nestgeur van een Nederlandse auteur meende te mogen bespeuren, noemen als rechthebbende in het colofon de naam van de vermeende, om niet te zeggen: fictionele of fictieve auteur. Allereerst Loni Wolf (Loni Lucatoni-Wolf), auteur van de roman Oorlogskind (Meulenhoff, 2009). Een digitale heruitgave van deze roman uit 2016 noemt daarnaast Huub Beurskens als rechthebbende. Ten tweede Cinthia Winter, schrijfster van de debuutnovelle Nietsdankussen (Koppernik, 2016), wier echtheid opgekrikt werd met onder meer een kortdurend weblog en een Facebookpagina van haar hand. Verder nooit meer iets van gehoord. Op zijn Wikipedia-pagina wordt Huub Beurskens inmiddels de ‘ghostwriter’ voor beide auteurs genoemd; de werken staan in zijn bibliografie.

Maar ja, ik zie nu ook dat ‘Lucebert’ copyrights had, terwijl ik altijd heb gedacht dat dergelijke officiële, juridische zaken wel aan ‘Lubertus Jacobus Swaanswijk’ zouden moeten zijn gekoppeld. Ook pseudoniemen e.d. zijn kennelijk rechtsfiguren. Weer een illusie armer. En geen stap dichter bij de doorslag van de fictie-/werkelijkheid-weegschaal. 

Twee van de drie recensies van het dagboek die LiteRom rijk is, reppen niet van de mogelijkheid van fictie. In zijn recensie voor Vrij Nederland ruikt Carel Peeters zelfs geen lont in zijn eigen lectuur wanneer hij eerst meldt dat Eefje op haar achttiende verneemt dat ze niet bij haar biologische ouders woont en later dat Eefje in 1956 bij toeval haar dan ‘achttienjarige dochter’ Heleen ontmoet, die ze achter had gelaten toen die pas drie jaar oud zou zijn en zij zelf uit het haar benauwende huwelijk met de vriendelijke Chris vluchtte naar openheid en zelfstandigheid. Maar Heleen (geb. 18 oktober 1935) moet ten tijde van die ontmoeting (9 mei 1956) al bijna 21 jaar oud zijn geweest. Dus Peeters’ lezing is literair-structuralistisch suggestiever dan de dorre tekstgegevens zelf.

Daniëlle Serdijn memoreert in haar recensie in de Volkskrant dat Anker in zijn voorwoord aangeeft dat hij de dagboekschriftjes van Eefje in 2010 in handen kreeg. Ze zegt er niet bij dat deze hergeboorte (in de aandacht van Anker) van Eefje zich een eeuw na de geboorte van Eefje voordeed. 1910 is overigens ook het geboortejaar van Robert Ankers moeder, Eefje Neeltje Jonker, volle nicht van ‘onze’ Eefje Jonker. Er is ook nog een Nel Jonker geboren in dat jaar, blijkens het nawoord bij de dagboeken. Meer is beter? Of: ‘truth is stranger than fiction’?

Serdijn noteert in de tweede helft van haar korte bespreking enige twijfel aan de authenticiteit van het dagboek:

Aangekomen op het punt dat ene Selma Meijer zich bekendmaakt als Eefjes biologische moeder, begint de lezer argwaan te voelen. Is dit hele dagboek niet verzonnen door Anker? Heeft hij niet op zijn minst ingegrepen? Anker bezweert dat zijn inbreng niet verder gaat dan spelling en interpunctie. Heus?

Serdijn werkt de grond(en) van haar argwaan helaas echter in het geheel niet uit, maar besluit met de evaluatie dat ‘Eefje Jonker [...] geen sterauteur [gaat] worden’. Dat zou me anno 2013 ook nogal een prestatie lijken voor iemand die in 1910 was geboren. Ze bedoelt er wellicht mee dat ze het onderhavige boek niet heel erg goed vindt. Ze vindt het wel ‘een ontroerende histoire trouvé.’ Dat Eefjes beste vriendin en geliefde Elsa heet en Eefjes biologische moeder Selma is, voeg ik eraan toe, kennelijk maar een spelletje van het alfabet en het geboorteregister.

Nicole Lucas kreeg in Trouw een betrekkelijk domme kop boven haar als recensie opgenomen artikel (de aanhalingstekens horen erbij): ‘Zou die Eefje Jonker familie zijn van Robert Anker?’ Ja, nogal wiedes, dat staat met zo veel woorden in het boek! In het stuk zelf staan de woorden uit de kop in een wel begrijpelijke context; dit ter zijde gezegd.

Bij nader toezien heb ik me laten foppen: heel Lucas’ recensie staat tussen aanhalingstekens, en is zo doende vermomd als een weergave van de woorden van Robert Anker, als ware hij geïnterviewd door Lucas. Grappig, wel, maar het is dus geen recensie. Er wordt geen vraag gesteld. Je schiet er niets mee op, met deze tekst, omdat alle informatie die erin staat, gewoon in (de uitgave van) het dagboek zelf te vinden is.

Dat het stuk een echt interview is, wordt niet duidelijk uit de weergave ervan in Literom. Maar in de (gedigitaliseerde versie van de) krant waarin het stuk oorspronkelijk verscheen, blijkt er een verhelderende ondertitel (zonder aanhalingstekens) bij te zijn opgenomen: ‘Robert Anker, schrijver’ (mijn aanhalingstekens; FS). Toch helpt dat ook niet alle onzekerheid uit de wereld (denk ik, met een fabuleuze Henry II Fix in gedachten, door Atte Jongstra in de wereld gezet met een echte tentoonstelling). Maar de uitspraak waar het interview mee opent, stemt tot nadenken: ‘Dit boek is me in de schoot geworpen.’

Dit cliché duidt erop dat Anker dit boek heeft verkregen, zonder er al te veel moeite voor te hebben gedaan. Dat kan kloppen: als editeur heeft hij weinig ingegrepen, en de erbij behorende familiegeschiedenis, die hij in het nawoord beschrijft, had hij enkele jaren eerder al uit de doeken gedaan in twee autobiografische boeken, het zomerdagboek Innerlijke vaart en zijn zelfportret Negen levens (2005). Leuk detail in deze context: de preambule van Innerlijke vaart opent met: ‘Ik heb nooit een dagboek bijgehouden’.

Die ‘schoot’ uit het interview in Trouw kan er, denk ik, ook op duiden dat hij, de dichter en romanschrijver Robert Anker, het dagboek van Eefje Jonker (toch ook) als een soort eigen voortbrengsel ervaart. Gezien de thematische overeenkomsten tussen het dagboek en zijn eigen oeuvre lijkt me dat wel voorstelbaar. Later meer hierover.

Anker zegt in het nawoord van het dagboek als editeur weinig te hebben ingegrepen. Hij heeft de teksten achter elkaar opgenomen zonder aan te geven wat in welk schrift staat: ‘het is tenslotte geen wetenschappelijke uitgave.’ Wel noteert hij iets over nummering, formaat en kleur der schriften, de gebruikte schrijfstoffen. Hij heeft ‘de spelling gemoderniseerd, hier en daar interpunctie aangebracht, onderstrepingen en titels van boeken en tijdschriften gecursiveerd en evidente fouten verbeterd.’ Dat getuigt inderdaad niet van een scrupuleuze editiewetenschappelijke activiteit. Het zij hem en zijn achternicht van harte gegund: het dagboek is een indrukwekkende tekst, ook al is de stijl in het begin even wat bakvisachtig.

Wellicht als blijk van de authenticiteit van het dagboek is welgeteld één foto van een bladzijde ervan opgenomen; het is de allereerste bladzijde van het dagboek. Het toeval wil dat daarop geen enkel woord staat dat in die tijd, volgens de spelling-De Vries en Te Winkel, met een dubbele klinker zou worden geschreven, of met -sch of een naamvals-n; er komt ook geen genitiefconstructie op voor. Wel is te zien dat de editeur hier en daar een interpunctieteken heeft toegevoegd of verplaatst en een Sofortkorrektur in het handschrift niet als zodanig heeft weergegeven. Een diplomatische editie is het dan ook zeker niet geworden; maar dat is ook geen vereiste voor een publieksboek. De mogelijke vraag of Anker voor de facsimile van het handschriftfragment een bejaarde straatgenoot of dito familielid een pagina van zijn eenentwintigste-eeuwse typoscript heeft laten overschrijven in quasi ouderwetsch, loopend handschrift, is op basis hiervan niet te beantwoorden.

De verhaalgegevens, als je dat al van een dagboek kan zeggen, zijn heel erg geschikt voor een roman. Die cruciale leeftijd van Eefje en dan zo’n ingrijpende wedergeboorte, de plotselinge nieuwe identiteit, die echter nog met veel mysterie is omgeven, direct aan het begin van haar volwassen leven; niet vreemd dat Eefje dan een dagboek begint. Opmerkelijk is dat ze daarop reflecteert, en ook op andere aspecten van taal en taalgebruik. Alleen al die twee thema’s, taal en identiteit, zijn ook ruimschoots aanwezig in het oeuvre van Robert Anker, inclusief de nonchalante tussenwerpsels, zoals ‘(la maar verder)’ die de serieuze materie wat lucht geven.

Een voorbeeld van een passage in het dagboek die overeen lijkt te komen met (een deel van) de thematiek van Anker is de volgende, van donderdag 17 mei 1928, als Eefje nog geen week weet van haar ware herkomst:

Ik ben iedere morgen als ik opsta zo zenuwachtig. Het voelt, dat heb ik geloof ik al eens geschreven, alsof ik ergens anders ben. Nou ja, niet ergens ander maar niet hier. Alsof ik ernaast zweef, naast waar ik ben.

De parenthese ‘dat heb ik geloof ik al eens geschreven’ krijgt in het licht van een mogelijk auteurschap van Robert Anker een veel grotere reikwijdte dan alleen het pas begonnen dagboek, waarin Eefje eerder, op 13 mei, (inderdaad) had geschreven dat ze de laatste tijd wel vaker zenuwachtig is en: ‘Alsof alles wijd wordt om me heen. Alsof ik uit de buurt ben geraakt.’ Op meerdere plaatsen komt dit besef terug, tot na de oorlog wanneer ze haar ‘absenties’ weer terugkrijgt doordat de wereld zich niet meer zo sterk aan haar opdringt.

Hier sluit bij aan dat Eefje meer als haar geliefde vriendin Elsa zou willen zijn: ‘ze is waar ze is en niet ergens anders. [...] Was ik maar zo. Niet altijd overal net naast maar pal erin, in het leven.’ Wat een enorme literaire ironie, die laatste woorden: de titel van de laatste roman van Robert Anker.

Het dagboek heeft een sterke thematische structuur en de hoogte- en dieptepunten in het leven van Eefje zijn, mede doordat ze niet mechanisch-regelmatig haar dagen boekte, ritmisch verdeeld over de vertelling. Ook de late herhaling van de gedachte dat ‘tekening’ een vrouwelijk woord is, waarnaar je dus met ‘zij’ moet verwijzen, een herinnering aan de ouderdom van de tekst, is te zien als een structuuraspect van een weldoordachte roman. Zo ook de problematiek van de lesbische relatie met Elsa, en de spiegeling van Eefje die haar moeder kwijtraakt en er, in dezelfde persoon, een pleegmoeder voor terugkrijgt, Eefje die haar dochtertje achterlaat, Eefje die haar echte moeder terugvindt, Eefje die haar dochter (even) terugvindt.

Een van de dramatische pieken is de ongedateerde brief (‘Vrijdagavond’ staat er slechts boven) waarmee Eefje afscheid neemt van het haar verstikkende huwelijk, van haar lieve echtgenoot Chris en van haar dochtertje, Heleen. Het dagboekitem ervoor is gedateerd ‘Woensdag 15 januari 1936’, het item erna ‘Donderdag 21 april 1938’ en daarin schrijft Eefje over haar vertrek alsof het onlangs plaatsvond: ‘Deze brief [aan Chris, die ze dus heeft overgenomen in haar dagboek] had ik vrijdagavond geschreven en zaterdag in Hoorn op de bus gedaan.’ Ze verblijft inmiddels tijdelijk bij de ouders van haar geliefde en vriendin Elsa. De bewuste vrijdagavond kan 15 april 1938 geweest zijn. De zondag na haar vertrek heeft ze haar ouders ook een brief geschreven, zegt ze in het item van 21 april; dat kan dan zondag 17 april 1938 geweest zijn. Op zondag 24 april 1938 schrijft ze: ‘Vanmiddag bij vader en moeder geweest. Een drama natuurlijk! Ze hadden maandag mijn brief gekregen [...]’, waarschijnlijk op maandag 18 april; post werd eertijds frequenter en sneller bezorgd dan thans.

Even tussendoor: Eefjes pleegmoeder is verontwaardigd over het gedrag van haar pleegdochter, die daarover in haar dagboek noteert: ze ‘bleef maar jeremiëren dat ik mijn kind had achtergelaten, dat het toch godsonmogelijk was dat een moeder haar kind in de steek kon laten, wat ik dan voor iemand was die zoiets onmenselijks kon doen.’ Ironisch dat de pleegmoeder zich hier niet realiseert dat Eefje zelf door zowel haar vader als haar moeder in de steek was gelaten, zij het waarschijnlijk door anderen gedwongen, uit schaamte of zogenaamd zuiver familie-eergevoel.

Maar goed, het probleem met de afscheidsbrief is dat Eefje daarin aan echtgenoot Chris schrijft:

Ik hou nog steeds van je, je bent de liefste man die ik ooit heb gekend. Wat kan ik daar verder over zeggen? Ik ben nog maar zesentwintig en mijn hele leven lag al vast.

In het item van 24 april 1938 herhaalt ze die leeftijd en op 9 mei 1956 verklaart ze aan haar dochter dat ze in haar huwelijk ‘tegen de muren op[vloog], ik was nog maar vijf-, zesentwintig en mijn leven lag al helemaal vast.’

Maar als Eefje, zoals het eerste dagboekitem aangeeft, op ‘Vrijdag 11 mei 1928’ haar achttiende verjaardag vierde (met als cadeau van haar ouders een gouden ringetje en de wetenschap dat zij niet haar ouders maar haar pleegouders zijn), dan zou ze op de dag dat ze Chris en Heleen verliet, ‘Vrijdag’ 15 april 1938, niet vijf- of zes- maar zevenentwintig, zelfs bijna achtentwintig jaar oud zijn geweest.

Zesentwintig werd Eefje al op 11 mei 1926, een dag die ruim na de datum valt van het laatste dagboekitem voorafgaand aan het briefafschrift van de ‘Vrijdag’ van de afscheidsbrief.

Kan een mens zich door angst, verdriet, schaamte, kortom wanhoop overmand twee-, driemaal zo vergissen in haar eigen leeftijd?

Op 9 mei 1956 vertelt Heleen dat haar vader, toen ze een jaar of acht was, haar vertelde dat haar moeder was weggegaan toen zij drie was. Op woensdag 9 mei 1956 bevestigt Eefje in een korte terugblik op haar vreemde leven dat Heleen destijds drie was. Uit het item van ‘Woensdag 15 januari 1936’ blijkt dat Heleen is geboren op ‘18 oktober om halfzes ’s middags’; dat zal dan 18 oktober 1935 zijn geweest (wat klopt met het gegeven dat Eefje op dinsdag 12 februari 1935 noteert dat ze sinds ‘een maand zwanger’ is). Op vrijdag 15 april 1938 was Heleen dus nog maar twee jaar zes maanden oud.

Is drie jaar een vrijmoedig-epische afronding-naar-boven door Eefje die correspondeert met een door verdriet getekende vergissing van Heleens vader? Of is er iets anders aan de hand? De tekst is op dit punt minstens een beetje rommelig, lijkt me. 

Of is het gewoon de rommeligheid die een dagelijks leven kan kenmerken, die hier in het dagboek terecht gekomen is? Daarnaast werd het leven van Eefje Jonker ook gekenmerkt door een aantal romanachtige, dragende dramatische motieflijnen (zoals gezegd die van haar identiteit en de relatie tussen ouder en kind en identiteit) en enkele zijlijnen, zoals de herhaaldelijke reflectie op het schrijven, en meer in het bijzonder het schrijven van een dagboek, en in de loop van de tijd dieper gravende overdenkingen met betrekking tot het fundamentele, expressieve (en dus mede aan identiteit gekoppelde) onderscheid tussen tekenen en schilderen (dat natuurlijk veel verder gaat dan alleen de kleur).

Het dagboek van Eefje Jonker heeft niet alleen trekken van een roman, maar hier en daar ook een essayistische inslag. Hoe vaker ik het boek las, hoe dierbaarder het me werd.

Dit bericht kreeg een tweede leven op Neerlandistiek.nl, het online tijdschrift voor taal- en letterkunde.